Dzisiaj porozmawiamy o niezwykłej roli kropki w
cyfrowym zapisie liczebników. Na początek kilka niezbędnych
wiadomości. Ponieważ będziemy się posługiwać terminami
cyfra, cyfra rzymska, cyfra arabska, wyjaśnijmy je.
Cyfra to wyraz pochodzący z języka arabskiego - sifr - 'zero' i
dawniej oznaczał właśnie zero lub literę X. Ślady tego
drugiego znaczenia odnajdujemy w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza
w księdze I pod tytułem "Gospodarstwo":
Drewniany, drobny, w cyfrę powiązany płotek [to znaczy w kształt X]
Połyskał się wstążkami jaskrawych stokrotek.
[wiersze 91. i 92.]
Cyfra to także monogram, inicjał imienia i
nazwiska; ozdoba spodni, na przykład góralskich (sznurowa lub
pętlowa); ornament, deseń, ale przede wszystkim cyfra to 'znak
graficzny liczby'*.
"Nie wystarczyło dysponować pojęciem wielkości. Trzeba
było znaleźć metodę jej sprawnego zapisywania"**. I
właśnie cyfry rzymskie okazały się taką doskonałą metodą.
Są to znaki graficzne liczb będące kombinacją niektórych
wielkich liter alfabetu łacińskiego, na przykład:
| I | IV | V | X | L | C | D | M |
| 1 | 4 | 5 | 10 | 50 | 100 | 500 | 1000 |
MCMXCVI = 1996
(M = 1000; CM = 900, czyli 1000 - 100; XC = 90, czyli 100 - 10; V
= 5; I = 1)
Cyfry rzymskie używane przez starożytnych
Rzymian (stąd ta nazwa!) są pochodzenia etruskiego (około 500
r. przed naszą erą). Tylko ten system numeracji
rozpowszechniony był w Europie do XIV wieku ***. Dzisiaj
również ich używamy, ale rzadko, w szczególnych przypadkach:
do numeracji wieków, tomów, ksiąg, rozdziałów, imion
panujących władców.
Porównaj:
Wiek XX niedługo się skończy.
Znajdziesz tę informację w II tomie encyklopedii.
Czasy panowania Henryka VIII zostały interesująco pokazane.
Zapamiętajmy!
=============
Po cyfrach rzymskich nigdy nic nie dopisujemy, czyli ani kropki,
ani końcówki.
Inaczej sprawa wygląda z cyframi arabskimi, czyli 1, 2, 3, 4, 5
i tak dalej. Cyfry te pochodzą z Indii, ale do Europy Zachodniej
przenieśli je w X - XIII wieku Arabowie i właśnie dlatego
nazywamy je cyframi arabskimi. Używamy ich dzisiaj powszechnie.
Do końca XV wieku wyparły one całkowicie z rachunkowości
niewygodne cyfry rzymskie. Aby poprawnie używać cyfr arabskich,
musimy stosować kilka zasad:
Zapamiętajmy!
=============
Po cyfrach arabskich nie dopisujemy nigdy końcówek (podobnie
jak po cyfrach rzymskich)!
Po cyfrach arabskich oznaczających liczebniki główne (np. 1 =
jeden; 3 = trzy), zbiorowe (np. 2 = dwoje; 5 = pięcioro) i
ułamkowe (np. 1/2 = jedna druga; 3/4= trzy czwarte) nigdy nie
dajemy kropki!
Porównaj przykłady:
Przejrzałem już 5 książek. (czytaj: pięć książek)
Tylko w 1 tomie znalazłem te informacje. (czytaj: w jednym tomie)
W zajęciach uczestniczyło 5 dzieci. (czytaj: pięcioro dzieci)
Dodaj do masy 1/2 szklanki cukru. (czytaj: jedną drugą szklanki cukru)
Tylko po cyfrach arabskich - oznaczających liczebniki porządkowe - dopisujemy kropkę, zastępuje ona końcówkę, czyli wskazuje, jak należy wyrazy odczytać ****.
Porównaj przykłady:
Tylko w 1. tomie znalazłem ciekawe informacje. (czytaj: w pierwszym tomie)
Z trudem wychodzę na 5. piętro. (czytaj: na piąte piętro)
W tych zawodach zajęli odległe 13. miejsce. (czytaj: trzynaste miejsce)
Innymi regułami rządzi się pisanie i czytanie dat, o czym jest mowa w artykule pt. "O pisaniu i czytaniu dat".
Krystyna Gąsiorek
(Artykuł zaczerpnięty za zgodą
autorki z czasopisma Nowa Polszczyzna.
Serdecznie dziękujemy p. Piotrowi
Andrusiewiczowi za pośrednictwo.)
Przypisy
* Por. Władysław Kopaliński, Słownik mitów i
tradycji kultury, Państwowy Instytut Wydawniczy 1991, s. 169.
** John D. Barrow, * razy drzwi. Szkice o liczeniu, myśleniu i
istnieniu. Przełożyła Katarzyna Lipszyc. Prószyński i S-ka,
Warszawa 1996, s. 148.
*** Por. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, T. II (Bli - Deo),
Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1963, s. 647 - 648.
**** Por. Witold Doroszewski, O kulturę słowa. Wybór porad
językowych.. Wybór, opracowanie i przedmowa Stanisław Dubisz,
Warszawa 1991, s. 178.
Lekarski Poradnik Językowy