Porady językoznawcy

© Krystyna Gąsiorek

O niektórych końcówkach dopełniacza, cz. 1 i 2

1. O końcówkach dopełniacza liczby pojedynczej
rzeczowników męskich 

Porównajmy przykłady:

1. Życzę miłego wieczora (po zakończeniu telewizyjnych "Informacji").

2. Oto inne propozycje dzisiejszego wieczoru (z zapowiedzi spikera TVP).

3. Mimo monstrualnego korku przejazd ulicami Krakowa nie był utrudniony (z komunikatu radiowego o sytuacji na drogach).

4. Opony w moim samochodzie terenowym są z kauczuka (z programu telewizyjnego).

Spośród wyróżnionych za poprawne można uznać jedynie obie formy rzeczownika wieczór: wieczora//wieczoru), czyli przykłady 1. i 2., natomiast forma dopełniacza w przykładzie 3. powinna brzmieć korka, a w 4. - kauczuku.

Skąd się wzięły te trudności? Przyznaję - sprawa jest dosyć skomplikowana i niełatwo określić jednoznaczne reguły. Wybór tej właściwej końcówki zależy bowiem od wielu czynników. Po pierwsze - od rodzaju gramatycznego (nas interesują tylko rzeczowniki rodzaju męskiego), a także od czynników morfologicznych (czyli zakończenia tematu fleksyjnego, końcówki fleksyjnej lub przyrostka) oraz od znaczenia.

W dopełniaczu liczby pojedynczej rzeczowniki rodzaju męskiego, np. ten szary dobry pan, kot, robotnik, korek, stół, kauczuk, kolega, stażysta¹ mogą mieć jedną (tylko czasami dwie) z czterech końcówek:

-a: pana, kota, robotnika, korka;
-u: stołu, kauczuku;
-i: kolegi;
-y: stażysty, poety.

• Rzeczowniki rodzaju męskiego z końcówką a w mianowniku (kolega, stażysta} w dopełniaczu liczby pojedynczej mają końcówkę -i lub -y: kolegi, stażysty.

Kłopoty są ze stosowaniem końcówek -a, -u, ale - jak wspomniałam - nie ma ścisłych reguł.

Oto niektóre tylko zasady², które pomogą pozbyć się wielu trudności:

• Końcówkę -a (częstszą) w dopełniaczu liczby pojedynczej mają następujące rzeczowniki rodzaju męskiego:

  - wszystkie żywotne (pana, dziadka, mędrca, chłopca, lwa, kota, słonia);

  - nazwy narzędzi (młota, śrubokręta, telewizora), naczyń (garnka, słoika), miar i wag (metra, kilograma), liczb (tysiąca, miliona), miesięcy (marca, grudnia), nazwy części ciała (nosa, zęba), tańców i gier (oberka, swinga, tenisa), owoców i grzybów (banana, maślaka), nazwy marek fabrycznych (fiata, opla).

  Wyjątki: wołu, bawołu (rzeczowniki żywotne).

   

• Końcówkę -u (rzadszą) w dopełniaczu liczby pojedynczej mają następujące rzeczowniki rodzaju męskiego:

  - nieżywotne pochodzenia obcego (teatru, kauczuku, komiksu, weekendu);
  - abstrakcyjne (bólu, śmiechu, gniewu, daru);
  - zbiorowe i materialne (rządu, lasu, cukru);
  - skrótowce (idę do LOT-u; do PAN-u).

Uwaga!

1. Bywa, że wybór końcówki -a lub -u w dopełniaczu liczby pojedynczej wskazuje na różnice znaczeniowe, np. przypadka (forma przypadka - w znaczeniu gramatycznym) - przypadku (Nie było takiego przypadku choroby - w znaczeniu <pojedyncza postać>).

2. Czasem, gdy kryteria wyboru końcówki są sprzeczne, uznaje się poprawność obu form, np. wieczora - wieczoru; poranka - poranku; przystanka - przystanku.

3. Rzadziej używane rzeczowniki, a więc rzadziej stosowane formy (np. longplaya, zwiastuna, dziegciu) radzę sprawdzać w słowniku.

PRZYPISY

2. O końcówkach dopełniacza liczby mnogiej
rzeczowników męskich

Oto zanotowane ostatnio przykłady:

1. Czasem kompozytor odchodzi od przeboi (z programu telewizyjnego).
2. Zgadzasz się co do dziei filmu? (z telewizyjnego wywiadu z reżyserem).
3. Ciężar płaszcza króla Jana III Sobieskiego świadczy, że życie króli nie było łatwe (z programu telewizyjnego).
4. Spółdzielnia Wielobranżowa "RÓW". Wytwórnia Paluszek Solonych (z naklejki opakowania ze słonymi paluszkami).

W Nowym słowniku poprawnej polszczyzny PWN¹ za jedynie poprawne uznane są w dopełniaczu liczby mnogiej formy: przebojów, palców, dziejów, królów (gdy dotyczy monarchów²). Mechanizm powstania błędów w tych przykładach wynika z nietrafnego wyboru końcówki.

Jest jednak niezwykle trudno przedstawić obraz sytuacji w obrębie dopełniacza liczby mnogiej. Jan Tokarski tak opisał ten stan: Przypomina on nie tyle uporządkowany węzeł komunikacyjny, ile kłębowisko pasażerów na ruchliwym dworcu autobusowym, gdzie zagubiono rozkład jazdy. Bywalcy jeszcze jako tako sobie radzą, ale przygodni pasażerowie, szczególnie z dalszych stron, tracą głowę³.

W takim razie kilka reguł, chociaż - w razie wątpliwości - zawsze doradzam korzystanie ze słownika!

Rzeczowniki rodzaju męskiego w dopełniaczu liczby mnogiej mogą przybierać końcówki -ów, -i, -y lub formę bezkońcówkową:

• Te wyrazy, które mają temat zakończony na spółgłoskę twardą, przyjmują w D. l. mn. końcówkę -ów, np. kłopotów, paluszków, panów, ptaków, stołów.
• Rzeczowniki z tematem zakończonym na spółgłoskę historycznie miękką (tzw. stwardniałą), czyli -c, -cz, -dz, -dż, -rz, -sz, -ż, -l przybierają w D. l. mn. końcówkę -y lub -ów, np. działaczy, bandaży (rzadko bandażów), pisarzy (przestarzały pisarzów), chłopców, palców, balów (zabawa taneczna), ale: bali (pień drzewa).
• Rzeczowniki męskie zakończone na spółgłoskę miękką najczęściej przyjmują końcówkę -i, np. gości, koni, leni, dni.
  Uwaga! W nazwach osób zakończonych na spółgłoskę miękką występuje końcówka -ów, np. uczniów, przechodniów, więźniów. Także w grupie wyrazów z tematem zakończonym na spółgłoskę miękką -j częściej pojawia się końcówka -ów, np. przebojów (por. przykład cytowany wyżej), dziejów, krajów, ale czasem obie końcówki uznawane są za poprawne, np. napoi (wymawiamy: napoji) albo napojów, pokoi (wym. pokoi) albo pokojów, tramwajów (w języku potocznym również forma tramwai).
• Rzeczowniki męskie zakończone na -anin: (chrześcijanin, mieszczanin, Amerykanin, dominikanin) przybierają w D. l. mn. formę bezkońcówkową, np. chrześcijan, mieszczan, Słowian, wilnian, wrocławian lub końcówkę -ów, np. Amerykanów, dominikanów, Meksykanów.

PRZYPISY

(Artykuły zaczerpnięte za zgodą autorki z czasopisma Nowa Polszczyzna).