Porady językoznawcy

© Krystyna Gąsiorek

O trybie rozkazującym w języku polskim

Rozkaźnik wyraża polecenie, rozkaz, życzenie, przyzwolenie, a także chęć wywołania u słuchacza określonej reakcji. Ważne, aby był poprawnie zbudowany i stosowany w odpowiedniej sytuacji.

W "Praktycznym słowniku poprawnej polszczyzny" znajdujemy ważne wskazówki: Ze względów towarzyskich należy ostrożnie posługiwać się formami trybu rozkazującego [...] Niegrzeczne jest używanie czasowników niedokonanych w trybie rozkazującym, np.:

Otwieraj okno!
Pisz ten list!

ponieważ taki tekst sygnalizuje zniecierpliwienie nadawcy i popędzanie, przynaglanie adresata. Wrażenie takie nie powstanie, kiedy powiemy:

Otwórz okno.
Napisz ten list

[...] Polecenie (prośba)

Nie zamykaj okna.
Nie pisz tego listu

jest bez zarzutu, ale zawsze możemy je złagodzić, umilić słowem proszę. [1]

Często słyszymy takie wypowiedzi:

Szybciej ściąg (zamiast: ściągnij) ten sweter.
Wyjm (zamiast: wyjmij) zeszyt.
Zdejmcie (zamiast: zdejmijcie) czapki.
Nie ciąg (zamiast: nie ciagnij) go tak bardzo.
Być (zamiast: bądź) jutro punktualnie...
W tramwaju: Niech pani siada (zamiast: Proszę, niech pani siada albo: Proszę usiąść).

Tworzenie rozkaźnika nie jest proste. W formach tych występują liczne wymiany głoskowe, np. spółgłosce k mogą odpowiadać spółgłoski c, cz, spółgłosce g - dz, i, samogłosce ę - samogłoska ą, o - ó. Ustalimy tylko niektóre stałe zasady:

• ogół czasowników niedokonanych tworzy temat trybu rozkazującego od formy 3. os. l. poj. czasu teraźniejszego, a czasowników dokonanych od formy 3. os. l. poj. czasu przyszłego prostego (po odjęciu końcówek -e, -i, -y), np. on, ona, ono pisz-e, chodz-i, krzycz-y, wyjdzi-e, pokrzycz-y.

  LICZBA POJEDYNCZA
  --
  ty pisz; chodź, krzycz
  on, ona, ono niech pisze, niech chodzi, niech krzyczy
  LICZBA MNOGA
  my piszmy, chodźmy, krzyczmy
  wy piszcie, chodźcie, krzyczcie
  oni, one niech piszą, niech chodzą, niech krzyczą

• czasowniki z końcówką -a w 3. os. l. poj. czasu teraźniejszego lub przyszłego prostego przybierają w trybie rozkazującym zakończenie -aj:
  śpiew-a - śpiewaj; potrzym-a - potrzymaj;
• miękkie spółgłoski wargowe (np. p', b', m', w') w trybie rozkazującym ulegają stwardnieniu:
  kopie - kop, połamie - połam; usprawiedliwia - usprawiedliw; poglębia - pogłęb;
• temat niektórych czasowników bywa rozszerzony przez -ij (-yj), na przykład:
  - czasowników z elementem -ń w czasie teraźniejszym:
  ciągni - ciągnij (nie: ciąg!); biegnie - biegnij; przysięgnie - przysięgnij;
  - czasowników pochodnych od czasownika jąć (np. zdjąć, wyjąć, zająć, przyjąć):
  zdejmie - zdejmij (nie: zdejm); wyjmie - wyjmij (nie: wyjm ); zajmie - zajmij; przyjmie - przyjmij.
  (Uwaga! Tylko dla czasownika przyjąć słowniki podają dwie formy oboczne: częstszą: przyjmij i rzadszą przyjm. W niektórych innych czasownikach mogą też występować oboczności postaci, np. napełnij albo napełń, spojrzyj albo spójrz).

Oto inne trudniejsze formy rozkaźnika:
być - bądź;
rozumieć - rozumiej (nie: rozum),
umieć - umiej;
ssać (odmienia się jak "rwać", ja ssę - cz. teraź.) - ssij (nie: ssaj), ssijcie;
karać - karz (nie: karaj), karzcie;
mleć - miel;
dąć - dmij;
zgiąć - zegnij;
wziąć - weź.

W razie wahania trzeba się odwoływać do słowników [2].

Przypisy

1. Opracowała H. Jadacka, Podstawowe pojęcia z zakresu kultury języka, [w:] Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny nie tylko dla młodzieży, pod redakcją A. Markowskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 414.
2. Na przykład: Słownik poprawnej polszczyzny, pod redakcją W. Doroszewskiego, PWN, Warszawa 1976; Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny..., op. cit.; H. Wróbel, K. Kowalik, A. Orzechowska, T. Rokicka, Mały slawnik odmiany wyrazów trudnych, Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego i Instytut Języka Polskiego PAN Kraków, Warszawa 1993.

(Artykuł zaczerpnięty za zgodą autorki z czasopisma Nowa Polszczyzna).