Skutki zmiany jednej głoski

Często słyszymy mało staranną wymowę różnych wyrazów, na przykład dzisiej (zamiast dzisiaj), tutej (zamiast tutaj), dej mi (zamiast daj mi), wreście (zamiast wreszcie), włanczać (zamiast włączać, które powinno być wymawiane 'włonczać', bo przed spółgłoskami t, d, c, dz, cz, dż samogłoski nosowe 'ą' i ' ę' wymawiamy jako 'on', 'en').

Porównajmy fragmenty wypowiedzeń:

Dzisiej (zamiast dzisiaj) obejrzą państwo... (z zapowiedzi programu telewizyjnego)

Tutej (zamiast tutaj) to najlepiej widać.

...i wreście (zamiast wreszcie) ścieżka podatkowa...

Policja powinna się włanczać (zamiast włączać wymawiane jako 'włonczać') w te działania.

Rażą takie użycia, bo odbiegają od standardowej wersji polszczyzny i to zawsze, bez względu na to, czy pojawiają się w kontaktach oficjalnych, czy nieoficjalnych między nadawcą a jego odbiorcą. Językoznawca łatwo tłumaczy mechanizm powstawania takich błędów. Oto na przykład wyjaśnienie prof. Jana Miodka:

Trzeba się pilnować, by przy wymawianiu słów tutaj i dzisiaj nie zmieniać wyglosu -aj na -ej (tutej, dzisiej), co zdarza się bardzo wielu osobom. Zwłaszcza w dzisiaj otoczenie fonetyczne głoski a sprzyja podniesieniu języka w górę - właśnie ku głosce e , bo zarówno ś , jak i j są głoskami, przy których artykulacji język znajduje się w górnym położeniu, a zatem droga od wysokiego j (dzisiej) jest krótsza niż od wysokiego ś - poprzez niskie a - do wysokiego j (dzisiaj)¹.

Wprawdzie zmiana jednej głoski w omawianych wyrazach nie wpływa na ich sens i znaczenie całych zdań, ale na pewno świadczy o niepoprawności językowej. Mamy tu zapewne przykłady trudnych do przezwyciężenia przyzwyczajeń fonetycznych nie uświadamianych sobie przez mówiącego, wyniesionych z domu rodzinnego czy środowiska, w którym się wychował². Aby nie być posądzonym o błędne użycie takich wyrazów, warto zwrócić uwagę na swój sposób mówienia.

Przypominamy:

Zgodne z normą językową są jedynie formy:

- dzisiaj (a może łatwiej będzie używać przysłówka dziś, który znaczy to samo?): Wrócę dzisiaj (dziś) później do domu;

- tutaj (albo tu): Tutaj (tu) nikogo nie było;

- wreszcie: Wreszcie przyszedłeś;

- daj: Daj mi tę książkę. Dajcie mi wreszcie spokój;

- włączać - czytaj 'włonczać' (czasownik niedokonany): Zarząd Spółdzielni włącza (czytaj 'włoncza') się do prac porządkowych

- włączyć - czytaj 'włonczyć' (czasownik dokonany): Muszę włączyć (czytaj 'włonczyć') komputer.

Inaczej sprawa wygląda, gdy zamiana głoski (gdy mówimy i słyszymy) lub litery (gdy piszemy i widzimy) powoduje zmianę znaczenia wyrazu, a więc sensu tego, o czym chcemy kogoś poinformować. Takie niebezpieczeństwo występuje głównie wtedy, gdy nie znamy dokładnie znaczenia podobnych do siebie wyrazów, np. rzewnie (Płakała rzewnymi łzami) i żywnie (Zrobił, jak mu się żywnie podobało), status (Kraków ma status miasta wojewódzkiego) i statut (Zarząd zatwierdził statut spółki), podać (Podaj mi tę książkę) i poddać (Poddał się koniecznym badaniom lekarskim), optymalny (najlepszy, najwyższy, najkorzystniejszy) i optymistyczny (cechujący się optymizmem, czyli postawą wyrażającą się dostrzeganiem pozytywnych stron życia).

Jedyną radą na to, aby nie zniekształcać wyrazów i jednocześnie nie ujawniać niedostatków wiedzy, jest częste korzystanie ze słowników.

Jan Miodek, Przez lata ze słowem polskim, Ossolineum 1991, s. 195.
Por. Andrzej Markowski, Polszczyzna końca XX wieku, Biblioteka Wiedzy Współczesnej Omega, Wiedza Powszechna, Warszawa 1992, s. 21.

(Artykuł zaczerpnięty za zgodą autorki z czasopisma Nowa Polszczyzna).