porady językoznawcy: Krystyna Gąsiorek

Czy będzie mniej błędów ortograficznych?

O pisowni partykuły "nie" z imiesłowami przymiotnikowymi¹

Teraz możemy już pisać tylko tak:

czas nieokreślony, człowiek niepijący

godziny nieusprawiedliwione, nieustający deszcz

uczeń niepromowany, niekrępujący ubiór

Do początku 1998 roku obowiązywała następująca zasada pisowni:

Partykułę nie piszemy rozdzielnie z imiesłowami przymiotnikowymi, zarówno czynnymi, jak i biernymi, jeżeli imiesłowy te występują w swej podstawowej, czasownikowej funkcji, tzn. odnoszą się do wyraźnie odczuwanej czynności, np. nie chodząca (winda); nie zapłacony (przez kogoś rachunek); nie zamknięte (przez kogoś drzwi)².

W Nowym słowniku ortograficznym PWN pod redakcją prof. Edwarda Polańskiego³ czytamy: Jeżeli imiesłów jest używany w dwu znaczeniach: przymiotnikowym i czasownikowym (na oznaczenie wyraźnej czynności), wtedy ma on w połączeniu z nie podwójną pisownię - łączną przy pełnieniu funkcji przymiotnikowej i rozdzielną przy pełnieniu funkcji czasownikowej i dodatkowa uwaga: Rozróżnianie subtelnych różnic w pełnieniu przez imiesłowy przymiotnikowe funkcji czasownikowej lub przymiotnikowej bywa trudne dla przeciętnego użytkownika języka polskiego. Dlatego też w razie wątpliwości zaleca się pisownię łączną. Przemawia za nią przede wszystkim tendencja do adiektywizacji⁴ imiesłowów przymiotnikowych we współczesnym języku polskim. TAK BYŁO DO TEJ PORY.

TERAZ. Zgodnie z uchwałą (na wniosek przygotowany przez prof. dra hab. Edwarda Polańskiego) Rady Języka Polskiego przy prezydium Polskiej Akademii Nauk z dnia 9 grudnia 1997 roku (popartą i przyjętą w dniu 24 lutego 1998 roku przez Ministerstwo Edukacji Narodowej)

partykułę nie z imiesłowami przymiotnikowymi - czynnymi i biernymi - piszemy zawsze łącznie, bez względu na znaczenie, tzn. z imiesłowem użytym tak w znaczeniu przymiotnikowym, jak i w znaczeniu czasownikowym, a więc zawsze: niepijący, niepalący, niewierzący, nienaruszony, nieoceniony, nieznany itp. Wyjątkowo rozłącznie, podobnie jak z przymiotnikami - należy pisać partykułę nie w wyraźnych przeciwstawieniach, jak np. nie pijący, ale jedzący; nie naruszony, ale całkowicie zniszczony, oraz w strukturach przeczących takich, jak np. ani nie kochający, ani nie kochany. W takich wypadkach również z przymiotnikami partykułę nie pisze się rozdzielnie; np. nie czerwony, ale zielony oraz ani nie zielony, ani nie czerwony⁵.

Wprowadzenie tej ortograficznej zmiany nie było łatwe. Przekonuje nas o tym następny fragment Komunikatu Rady Języka Polskiego: W dyskusji podnoszono, że ujednolicenie pisowni partykuły nie z imiesłowami w pewnym stopniu zuboża polską ortografię, bo pozbawia ją dotychczasowej możliwości zaznaczenia różnicy między imiesłowami użytymi w funkcji przymiotników, jak np. nieprzebrane bogactwo, Rada Nieustająca, nieznany sprawca, a imiesłowami użytymi w znaczeniu czasownikowym, jak np. jeszcze nie przebrana fasola, nie ustający od rana deszcz, nie znany mi osobiście człowiek. Zgodnie z grudniową uchwałą RJP należy zawsze partykułę nie z tymi imiesłowami pisać łącznie, tzn. nieprzebrane bogactwo, Rada Nieustająca, nieznany sprawca i nieznany mi człowiek⁶.

W prasie, która - pamiętajmy! - nie zawsze może być wzorem poprawnego użycia zasad polskiej pisowni, znajdujemy (obok pisowni łącznej nie z imiesłowami odmiennymi, np. nieznany kierunek; nieoczekiwane osiągnięcia; nieplanowana, nieuzgodniona przerwa; niespełnione nadzieje) takie przykłady: "Zerwanie śmigła spowodowało utratę stateczności przez śmigłowiec, który nie mając możliwości sterowania, obracał się wokół osi wirnika w sposób zupełnie nie kontrolowany" ("Dziennik Polski" z dnia 31 VII 1998, s. 4); "Denerwują mnie na jezdni kierowcy bez refleksu i co najgorsze, nie umiejący prowadzić" ("Polityka" z dnia 18 lipca 1998, s. 8).

Nie możemy jednak potępiać tego typu użyć, są bowiem zgodne z uzupełnieniem ogłoszonym w Komunikacie Rady Języka Polskiego: Jeśli jednak autorowi szczególnie zależy na podkreśleniu czynnościowego ("czasownikowego") znaczenia zaprzeczonego imiesłowu, może partykułę nie napisać rozłącznie. Wydaje się, że w okresie przejściowym, tzn. na początku obowiązywania nowej zasady ortograficznej, są to słowa celowe.

Zapamiętaj! Partykułę nie z imiesłowami przymiotnikowymi (czynnym i biernym) piszemy łącznie.

Krystyna Gąsiorek

PRZYPISY

1. Imiesłów przymiotnikowy to forma fleksyjna, czyli odmienna, czasownika. W zdaniu występuje jako określenie rzeczownika. W polszczyźnie istnieją dwa imiesłowy przymiotnikowe: czynny - zakończony na -ący, -ąca, -ące (idący, idąca, idące) i bierny zakończony na -ony, -ona, -one (niesiony, niesiona, niesiony); -ny, -na, -ne (okrzyczany, okrzyczana, okrzyczane); -ty, -ta, -te (uszyty, uszyta, uszyte).
2. Por. na przykład: Stanisław Jodłowski i Witold Taszycki. Słownik ortograficzny i prawidła pisowni polskiej, wydanie dziesiąte rozszerzone dostosowane do uchwał Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk z roku 1956, Wrocław-Warszawa-Kraków ze: Słownik ortograficzny z zasadami pisowni i interpunkcji, pod red. prof. dr Mieczysława Szymczaka, wyd. 1X, PWN, Warszawa 1986, s. 104.
3. Nowy słownik ortograficzny PWN z zasadami pisowni i interpunkcji, pod red. prof. Edwarda Polańskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s. LXI.
4. Adiektywizacja - tworzenie przymiotników (łacińskie adiectivum - przymiotnik).
5. Nie z imiesłowami przymiotnikowymi (w zasadzie) zawsze razem, Komunikaty Rady Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, Nr 1 (2), 1998, s. 2.

(Artykuł zaczerpnięty za zgodą autorki z czasopisma Nowa Polszczyzna. Serdecznie dziękujemy p. Piotrowi Andrusiewiczowi za pośrednictwo, a także za opracowanie html niniejszego artykułu.)